गुरुपौर्णिमा हा हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मातील एक महत्वाचा सण आहे, जो आषाढ महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी साजरा केला जातो. हा सण गुरू आणि शिक्षकांप्रती कृतज्ञता आणि आदर व्यक्त करण्यासाठी समर्पित आहे. भारतीय संस्कृतीत गुरूंना देवापेक्षा उच्च स्थान दिले गेले आहे, कारण गुरु हा अज्ञानाचा अंधार दूर करून शिष्याला ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे घेऊन जाणारा मार्गदर्शक मानला जातो. गुरुपौर्णिमेला व्यास पौर्णिमा किंवा आषाढ पौर्णिमा असेही म्हणतात, कारण या दिवशी महर्षी वेद व्यास यांचा जन्म झाला होता. या लेखात आपण गुरुपौर्णिमा २०२५ बद्दल संपूर्ण माहिती, शुभ मुहूर्त, पूजेची पद्धत आणि या सणाचे महत्व जाणून घेऊया.
गुरुपौर्णिमा का साजरी करतात?
गुरुपौर्णिमा साजरी करण्यामागचे मुख्य कारण म्हणजे गुरु आणि शिष्य यांच्यातील पवित्र नाते साजरे करणे आणि गुरूंनी दिलेल्या ज्ञानाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणे. हिंदू धर्मात, गुरुला “गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः। गुरुर्साक्षात परब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवे नमः।।” या श्लोकातून ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांच्याशी समान मानले गेले आहे. गुरु हा अज्ञानरूपी अंधार दूर करून शिष्याला ज्ञान, शहाणपण आणि आध्यात्मिक प्रगतीकडे घेऊन जाणारा मार्गदर्शक आहे.
हा सण विशेषतः महर्षी वेद व्यास यांच्या जन्मदिवसाच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. महर्षी वेद व्यास हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार मानले जातात. त्यांनी वेदांचे चार भाग (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद) केले आणि महाभारतासारखे महाकाव्य रचले. त्यांच्या या योगदानामुळे त्यांना प्रथम गुरु मानले जाते, आणि त्यांच्या जन्मदिवसाला व्यास पौर्णिमा म्हणून साजरे केले जाते.
याशिवाय, बौद्ध धर्मात या दिवशी भगवान बुद्धांनी सारनाथ येथे आपला पहिला उपदेश दिला होता, तर जैन धर्मातही गुरुंना विशेष स्थान आहे. भारतासह नेपाळ, भूतान आणि इतर देशांमध्येही हा सण उत्साहाने साजरा केला जातो.
गुरुपौर्णिमा २०२५: तारीख आणि शुभ मुहूर्त
हिंदू पंचांगानुसार, गुरुपौर्णिमा दरवर्षी आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या पौर्णिमेला साजरी केली जाते. २०२५ मध्ये गुरुपौर्णिमा १० जुलै २०२५, गुरुवार रोजी साजरी होणार आहे. या दिवशी काही शुभ योग तयार होत असल्याने हा दिवस विशेष महत्वाचा आहे.
शुभ मुहूर्त (नवी दिल्ली, भारतासाठी):
- पौर्णिमा तिथी प्रारंभ: १० जुलै २०२५, सकाळी ०४:३० वाजता
- पौर्णिमा तिथी समाप्ती: ११ जुलै २०२५, दुपारी ०२:१५ वाजता
- गुरु पूजा आणि स्नान-दानासाठी शुभ वेळ: ब्रह्म मुहूर्त (सकाळी ०४:०० ते ०५:००) किंवा अभिजित मुहूर्त (दुपारी ११:५० ते १२:३०)
या शुभ मुहूर्तावर स्नान, दान आणि गुरु पूजा केल्याने सुख-समृद्धी आणि आध्यात्मिक प्रगती प्राप्त होते, अशी धार्मिक श्रद्धा आहे.
हे हि वाचा – मराठी चित्रपटसृष्टीत सर्वाधिक मानधन घेणारे कलाकार.
गुरुपौर्णिमेचे महत्व
गुरुपौर्णिमा हा सण केवळ आध्यात्मिक गुरुंसाठीच नाही, तर शैक्षणिक आणि जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या सर्व गुरुंसाठी साजरा केला जातो. गुरु-शिष्य परंपरा ही भारतीय संस्कृतीचा पाया आहे. पूर्वीच्या काळी शिष्य गुरुकुलात राहून ज्ञानप्राप्ती करत असत आणि गुरुदक्षिणा देऊन गुरुप्रती कृतज्ञता व्यक्त करत. आजही ही परंपरा वेगवेगळ्या स्वरूपात कायम आहे.
गुरुपौर्णिमेच्या दिवशी गुरुंची पूजा, सत्संग, भजन आणि दानधर्म यांना विशेष महत्व आहे. हा दिवस शिष्यांना आपल्या गुरुंच्या शिकवणींचा सन्मान करण्याची आणि त्यांच्याप्रती आदर व्यक्त करण्याची संधी देतो. वैदिक ज्योतिषशास्त्रात गुरुपौर्णिमेला विशेष महत्व आहे, कारण या दिवशी विश्वात सकारात्मक ऊर्जा उत्सर्जित होते, जी आध्यात्मिक साधकांना प्रगतीसाठी मदत करते.
गुरुपौर्णिमेची पूजा कशी करावी
गुरुपौर्णिमेच्या दिवशी खालील पद्धतीने पूजा केली जाते:
- स्नान आणि तयारी: ब्रह्म मुहूर्तावर उठून पवित्र नदीत स्नान करावे किंवा घरी गंगाजल मिसळून स्नान करावे.
- देवघराची सजावट: घराची स्वच्छता करून देवघरात भगवान विष्णू, माता लक्ष्मी आणि महर्षी वेद व्यास यांच्या मूर्ती किंवा चित्र स्थापित करावे.
- पूजा विधी: गुरुंच्या मूर्तीवर किंवा चित्रावर तिलक लावावे, फुले, हळद-कुंकू, अक्षता, जनेऊ आणि मिठाई अर्पण करावी.
- दीप प्रज्वलन: घीचा किंवा तेलाचा दीपक प्रज्वलित करावा.
- मंत्रजप: “गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः। गुरुर्साक्षात परब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवे नमः।।” या मंत्राचा जप करावा.
- गुरुदक्षिणा: शक्य असल्यास गुरुंना दान, वस्त्र किंवा गुरुदक्षिणा द्यावी.
- आरती आणि आशीर्वाद: गुरुंची आरती करून त्यांचे आशीर्वाद घ्यावे.
या विधीमुळे गुरु प्रसन्न होतात आणि शिष्याला ज्ञान, समृद्धी आणि सुख मिळते.
गुरुपौर्णिमेची कथा
पौराणिक कथेनुसार, महर्षी वेद व्यास यांचा जन्म आषाढ शुक्ल पौर्णिमेला यमुना नदीतील बेटावर झाला. त्यांच्या आई, सत्यवती, आणि पराशर ऋषी यांच्यापासून त्यांचा जन्म झाला. वेद व्यासांनी वेदांचे चार भाग केले आणि महाभारत, अठरा पुराणे आणि ब्रह्मसूत्रांची रचना केली. त्यांच्या या कार्यामुळे त्यांना आदिगुरु मानले जाते. त्यांच्या जन्मदिवसानिमित्त गुरुपौर्णिमा साजरी केली जाते.
एकदा वेद व्यासांना त्यांचा शिष्य शतकीर्ती यांच्यावर राग आला आणि त्यांनी त्याला असुर होण्याचा शाप दिला. शतकीर्तीने क्षमा मागितल्यानंतर व्यासांनी त्याला शापमुक्त केले आणि गुरु म्हणून स्वीकारले. या घटनेने गुरु-शिष्य परंपरेचे महत्व अधोरेखित होते.
गुरुपौर्णिमेच्या परंपरा आणि प्रथा
- साईबाबा आश्रम, शिर्डी: लाखो भाविक गुरुपौर्णिमेला साईबाबांची पूजा आणि सत्संग करतात.
- ब्रजमधील गोवर्धन पर्वत: बंगाली साधू या दिवशी गोवर्धन पर्वताची प्रदक्षिणा करतात, ज्याला मुडिया पून म्हणतात.
- गुरुचरित्र पारायण: गुरुपौर्णिमेच्या निमित्ताने अनेकजण गुरुचरित्राचे सप्ताह आयोजित करतात.
- दानधर्म: गुरुपौर्णिमेला दानाला विशेष महत्व आहे, ज्यामुळे पुण्य प्राप्त होते.